ภาษาไทยถิ่นใต้ (Southern Thai Dialects) หมายถึงภาษาไทยถิ่นต่าง ๆ ที่พูดกันในเขตพื้นที่ตั้งแต่ตอนล่างของจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ครอบคลุมพื้นที่ ๑๔ จังหวัดภาคใต้ของประเทศไทย ตลอดไปจนถึงภาษาไทยถิ่นต่าง ๆ ที่มีผู้พูดกันอยู่ในประเทศมาเลเซีย
การแบ่งกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้ ได้มีนักภาษาศาสตร์บางคนสนใจศึกษามาเป็นเวลานานแล้ว เช่น บราวน์ (พ.ศ. ๒๕๐๘) ดิลเลอร์ (พ.ศ. ๒๕๑๙) เป็นต้น
การแบ่งกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้ตามงานวิจัยของบราวน์
เจ มาร์วิน บราวน์ (J. Marvin Brown, 1965 : 69) ได้แสดงวิวัฒนาการของภาษาถิ่นย่อยในกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้ไว้ในงานวิจัยเรื่อง From Ancient Thai to Modern Dialects ดังนี้
แผนผังแสดงวิวัฒนาการของภาษาถิ่นย่อยในกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้ (ตัดตอนจาก บราวน์ หน้า ๖๙)
จากแผนผังนี้ สังเกตได้ว่ากลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้ได้วิวัฒนาการมาจากภาษาสุโขทัย ประมาณ ค.ศ. ๑๓๐๐ (ตัวเลขส่วนบนของแผนผังคือปีคริสต์ศักราช) และวิวัฒนาการเป็น ๒ กลุ่ม คือ
กลุ่มนครศรีธรรมราช และกลุ่มตากใบ
ก. กลุ่มนครศรีธรรมราช
บราวน์ ได้แบ่งกลุ่มภาษานครศรีธรรมราชออกเป็น ๒ สาย คือ
๑. สายไชยา แบ่งออกเป็น ๓ กลุ่มย่อย คือ
๑.๑ ภาษาชุมพร
๑.๒ ภาษาไชยา แบ่งย่อยออกไปอีกเป็น ๒ กลุ่ม คือ
๑.๒.๑ ภาษาระนอง ไชยา (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดสุราษฎร์ธานี) หลังสวน (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดชุมพร) และสวี (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดชุมพร)
๑.๒.๒ ภาษาตะกั่วป่า (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดพังงา) และภูเก็ต
๑.๓ ภาษาเกาะสมุย (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดสุราษฎร์ธานี)
๒. สายนครศรีธรรมราช แบ่งออกเป็น ๒ กลุ่มย่อย คือ
๒.๑ ภาษานครศรีธรรมราช แบ่งย่อยออกไปอีกเป็น ๓ กลุ่ม คือ
๒.๑.๑ ภาษากระบี่
๒.๑.๒ ภาษานครศรีธรรมราช ทุ่งสง (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดนครศรีธรรมราช) ตรัง ควนขนุน (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดพัทลุง)
๒.๑.๓ ภาษาหัวไทร (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดนครศรีธรรมราช)
๒.๒ ภาษาสงขลา แบ่งออกเป็น ๒ กลุ่มย่อย คือ
๒.๒.๑ ภาษาสงขลา และระโนด (เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดสงขลา)
๒.๒.๒ ภาษายะลา แบ่งย่อยออกไปอีกเป็น ๒ กลุ่ม คือ
๒.๒.๒.๑ ภาษายะลา
๒.๒.๒.๒ ภาษาสตูล
ข. กลุ่มตากใบ
กลุ่มตากใบเป็นกลุ่มภาษาที่วิวัฒนาการมาจากภาษาสุโขทัยโดยตรง (ประมาณ ค.ศ.๑๔๐๐)
ภาษาไทยถิ่นนี้มีสำเนียงพูดและลักษณะทางภาษาแตกต่างจากภาษาไทยถิ่นใต้อื่น ๆ อย่างเห็นได้ชัด ได้แก่ ภาษาที่พูดกันในท้องถิ่นต่าง ๆ ดังต่อไปนี้ คือ
๑. จังหวัดนราธิวาส พูดกันในท้องที่อำเภอตากใบและบางตำบลในอำเภอเมืองนราธิวาส สุไหงปาดี สุไหงโก-ลก และอำเภอแว้ง
๒. จังหวัดปัตตานี พูดกันในท้องที่บางตำบลในอำเภอสายบุรี ยะหริ่ง ปะนาเระ และมายอ
๓. รัฐกลันตัน ประเทศมาเลเซีย พูดกันในท้องที่บางตำบลในอำเภอตุมปัต โกตาบารู และบาเจาะ
การแบ่งกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้ตามงานวิจัยของดิลเลอร์
แอนโทนี แวน นอสแตรน ดิลเลอร์ (Anthony Van Nostrand Diller, 1976 : 261) ได้ทำงานวิจัยเรื่อง Toward a Model of Southern Thai Diglossic Speech Variation งานวิจัยนี้ได้ศึกษาภาษาถิ่นไทยใต้ทุกจังหวัด โดยสุ่มตัวอย่างตามพื้นที่ต่าง ๆ (เฉพาะถิ่นใต้) ประมาณ ๑๐๐ ตัวอย่าง ข้อมูลที่ศึกษามีทั้งเสียง คำศัพท์ และการเรียงคำ ดิลเลอร์ได้เปรียบเทียบวรรณยุกต์ของคำซึ่งมีลักษณะพยางค์เป็นคำเป็นเท่านั้นเพื่อใช้เป็นเกณฑ์ในการแบ่งเขตภาษา และได้เสนอผลการวิจัยแบ่งเขตภาษาไทยถิ่นใต้ออกเป็น ๖ กลุ่ม คือ
๑. กลุ่ม A ได้แก่ ภาษาชุมพร ระนอง และสุราษฎร์ธานี
๒. กลุ่ม B ได้แก่ ภาษาเกาะสมุย
๓. กลุ่ม C ได้แก่ ภาษาพังงา กระบี่ ภูเก็ต และตรังบางส่วน
๔. กลุ่ม D ได้แก่ ภาษานครศรีธรรมราช
๕. กลุ่ม E ได้แก่ ภาษาพัทลุง สงขลา ตรังบางส่วน และสตูล บางส่วน
๖. กลุ่ม F ได้แก่ ภาษาสตูลบางส่วน ยะลา ปัตตานี และนราธิวาส
ดิลเลอร์ได้แสดงการแบ่งเขตภาษาย่อยในภาษาไทยถิ่นใต้ตามแผนที่ต่อไปนี้
การแบ่งกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้อย่างละเอียดนั้นยังไม่อาจกำหนดให้แน่นอนได้ จนกว่าจะได้มีการศึกษาค้นคว้าวิจัยภาษาถิ่นย่อยในกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้กันอย่างละเอียดครอบคลุมทุกเขตพื้นที่ ซึ่งขณะนี้ได้มีนักภาษาศาสตร์บางคนสนใจศึกษาภาษาถิ่นย่อยในภาษาไทยถิ่นกลุ่มนี้กันบ้างแล้ว เช่น จริยา สมนึก (ระบบเสียงภาษาถิ่นย่อยของจังหวัดนครศรีธรรมราช : ๒๕๒๕) เจริญขวัญ ธรรมประดิษฐ์ (การใช้ลักษณะทางสัทศาสตร์ของสระสูงในการแบ่งเขตภาษาถิ่นในจังหวัดตรัง กระบี่ พังงา และภูเก็ต : ๒๕๒๔) และธีรพันธ์ เหลืองทองคำ และคณะ (เสียงและระบบเสียงในภาษาถิ่นใต้ จังหวัดสุราษฎร์ธานี ๑๖ อำเภอ : ๒๕๒๑) เป็นต้น
โดยอาศัยผลการศึกษาค้นคว้าวิจัยเท่าที่มีอยู่ในขณะนี้ เราอาจแบ่งกลุ่มภาษาไทยถิ่นใต้อย่างกว้าง ๆ และครอบคลุมเขตพื้นที่ที่เกี่ยวข้องกับภาษาไทยถิ่นนี้ได้เป็น ๓ กลุ่มที่สำคัญ คือ
๑. กลุ่มภาคใต้ตอนเหนือและเขตพื้นที่ฝั่งทะเลตะวันตก ได้แก่ ภาษาไทยถิ่นต่าง ๆ ที่พูดกันในจังหวัดต่อไปนี้คือ ประจวบคีรีขันธ์ตอนล่าง ชุมพร สุราษฎร์ธานี ระนอง พังงา และภูเก็ต
๒. กลุ่มภาคใต้ตอนกลางและเขตพื้นที่ฝั่งทะเลตะวันออก ได้แก่ ภาษาไทยถิ่นต่าง ๆ ที่พูดกันในจังหวัดต่อไปนี้ คือ กระบี่ ตรัง พัทลุง นครศรีธรรมราช และสงขลาบางอำเภอ (ระโนด สทิงพระ กระแสสินธุ์)
๓. กลุ่มภาคใต้ตอนใต้-มาเลเซีย ได้แก่ ภาษาไทยถิ่นต่าง ๆ ที่พูดกันในเขตพื้นที่ ๕ จังหวัดชายแดนภาคใต้ คือ สงขลาบางส่วน (ยกเว้นระโนด สทิงพระ กระแสสินธุ์) สตูล ยะลา ปัตตานี และนราธิวาส ตลอดไปจนถึงภาษาไทยถิ่นต่าง ๆ ที่พูดกันในประเทศมาเลเซีย
ภาษาไทยถิ่นใต้กลุ่มนี้อาจแบ่งออกได้เป็น ๒ กลุ่มย่อย คือ
๓.๑ กลุ่ม ๕ จังหวัดชายแดนภาคใต้ ไทรบุรี และปะลิส
๓.๒ กลุ่มตากใบ-กลันตัน
การแยกเสียงวรรณยุกต์และสัทลักษณะของวรรณยุกต์ในภาษาถิ่นใต้
การแยกเสียงวรรณยุกต์และสัทลักษณะของวรรณยุกต์ในภาษาไทยถิ่นใต้ที่จะนำมากล่าวถึงในที่นี้ได้สุ่มตัวอย่างมาจากภาษาย่อยซึ่งอาจใช้เป็นภาษาตัวแทนของภาษาไทยถิ่นใต้ทั้ง ๓ กลุ่ม โดยให้ครอบคลุมระบบวรรณยุกต์ทั้งแบบ ๖ หน่วยเสียงและ ๗ หน่วยเสียง ดังนี้
แผนผัง ๑ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๖ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นไชยา จังหวัด สุราษฎร์ธานี
ก. วรรณยุกต์แบบ ๖ หน่วยเสียง
/1/ สูง-ตก (ขา ข่า)
/2/ สูง-ระดับ หรือเลื่อนลงเล็กน้อย (ข้า ป้า อ้าง ขาด)
สูง-ขึ้น (ขัด
/3/ กลาง-ขึ้น-ตก (ปี ป่า อาย อ่าน)
/4/ ต่ำ-ขึ้น-ตก (คา)
/5/ ต่ำ-ขึ้น (ค่า ปาด อาบ คาด ปัด อับ)
/6/ ต่ำ-ระดับ (ค้า คัด)
แผนผัง ๒ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๖ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นเกาะสมยุ จังหวัด สุราษฎร์ธานี
/1/ สูง-ตก (ขา ข่า)
/2/ สูง-ระดับ (ข้า ขาด ขัด)
/3/ กลาง-ขึ้น-ตก (ปี ป่า อาย อ่าน)
/4/ ต่ำ-ขึ้น-ตก (คา)
/5/ ต่ำ-ขึ้น (ค่า ป้า ปาด ปัด อ้าง อาบ อับ คาด)
/6/ ต่ำ-ระดับ (ค้า คัด)
แผนผัง ๓ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๖ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นขนอม จังหวัดนครศรีธรรมราช
/1/ สูง-ขึ้น-ต่ำ (ขา ข่า)
สูง-ขึ้น (ขัด)
/2/ สูง-ระดับ (ข้า ขาด)
/3/ กลาง-ขึ้น-ตก (ปี ป่า อาย อ่าน)
กลาง-ขึ้น (ปัด อับ)
/4/ ต่ำ-ขึ้น-ตก (คา)
/5/ ต่ำ-ขึ้น (ค่า ป้า ปาด อ้าง อาบ คาด)
/6/ ต่ำ-ตก (ค้า คัด)
แผนผัง ๔ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๖ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นตากใบ จังหวัดนราธิวาส
/1/ ต่ำ-ระดับ-ขึ้น (ขา ปี อาย)
/2/ สูง-ระดับ (ข่า ป่า อ่าน ขาด ปาด อาบ)
/3/ ต่ำ-ระดับ (ข้า ป้า อ้าง ขัด ปัด อับ)
/4/ กลาง-ระดับ-ขึ้น (คา)
/5/ ต่ำ-ระดับ-ตก (ค่า คาด)
/6/ กลาง-ขึ้น-ตก (ค้า คัด)
แผนผัง ๕ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๖ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นไทรบุรี ประเทศมาเลเซีย
/1/ สูง-ขึ้น-ตก (ขา ข่า ขาด)
สูง-ขึ้น (ขัด)
/2/ สูง-เลื่อนลง (ข้า)
/3/ กลาง-ขึ้น-ตก (ปี ป่า อาย อ่าน)
กลาง-ขึ้น (ปัด อับ)
/4/ ต่ำ-ระดับ-ขึ้นตอนท้าย (ป้า ปาด อ้าง อาบ ค่า คาด)
/5/ กลาง-เลื่อนลง
/6/ ต่ำ-เลื่อนลง (ค้า)
ต่ำ-ตก (คัด)
ข. วรรณยุกต์แบบ ๗ หน่วยเสียง
แผนผัง ๖ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๗ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นพระแสง จังหวัดสุราษฎร์ธานี
/1/ สูง-ตก (ขา ข่า)
/2/ สูง-เลื่อนลง (ข้า ขาด)
สูง-ระดับ (ขัด)
/3/ กลาง-ขึ้น-ตก (ปี ป่า อาย อ่าน)
/4/ กลาง-ระดับ (ป้า ปาด อ้าง อาบ)
กลาง-ขึ้น (ปัด อับ)
/5/ ต่ำ-ตก (คา)
/6/ ต่ำ-ขึ้น (ค่า คาด)
/7/ ต่ำ-เลื่อนลง (ค้า)
ต่ำ-ระดับ (คัด)
แผนผัง ๗ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๗ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นกลาง จังหวัดภูเก็ต
/1/ สูง-ระดับ-ตกตอนท้าย (ขา ข่า ขัด)
/2/ สูง-ระดับ (ข้า ขาด)
/3/ กลาง-ขึ้น-ตก (ปี ป่า อาย อ่าน ปัด อับ)
/4/ กลาง-ระดับ (ป้า อ้าง ปาด อาบ)
/5/ ต่ำ-เลื่อนลง (คา)
/6/ ต่ำ-เลื่อนขึ้น (ค่า คาด)
/7/ ต่ำ-ระดับ (ค้า คัด)
แผนผัง ๘ แสดงรูปแบบแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๗ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นนครศรีธรรมราช (ยกเว้นอำเภอขนอม)
/1/ สูง-ขึ้น-ตก (ขา ข่า)
สูง-ขึ้น (ขัด)
/2/ สูง-ระดับ (ข้า ขาด)
/3/ กลาง-ขึ้น-ตก (ปี ป่า อาย อ่าน)
กลาง-ขึ้น (ปัด)
/4/ กลาง-ระดับ (ป้า ปาด อ้าง อาบ)
/5/ ต่ำ-ขึ้น-ตก (คา)
/6/ ต่ำ-ขึ้น (ค่า คาด)
/7/ ต่ำ-ตก (ค้า คัด)
แผนผัง ๙ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๗ หน่วยเสียงของภาษาไทยถิ่นสงขลา
/1/ สูง-ขึ้น (ขา ข่า ขัด)
/2/ สูง-ตก (ข้า ขาด)
/3/ กลาง-ขึ้น (ปี ป่า อาย อ่าน ปัด อับ)
/4/ กลาง-ระดับ (ป้า อ้าง ปาด อาบ)
/5/ กลาง-ตก (คา)
/6/ ต่ำ-ระดับ (ค่า คาด)
/7/ ต่ำ-ตก (ค้า คัด)
แผนผัง ๑๐ แสดงรูปแบบการแยกเสียงวรรณยุกต์แบบ ๗ หน่วยเสียงของภาษาถิ่นบ้านบ่อเสม็ด ตำบลตือรือเบ๊าะ อำเภอตุมปัต รัฐกลันตัน ประเทศมาเลเซีย
/1/ ต่ำ-ขึ้น (ขา)
/2/ สูง-ระดับ (ข่า ป่า อ่าน)
สูง-ระดับ (ตกตอนท้าย) ขาด ปาด อาบ)
/3/ กลาง-ระดับ (ข้า ป้า อ้าง)
/4/ กลาง-ขึ้น (ปี อาย)
/5/ ต่ำ-ระดับ (คา)
/6/ ต่ำ-เลื่อนลง (ค่า คาด)
ต่ำ-ตก (ขัด ปัด อับ คัด)
/7/ กลาง-ตก (ค้า)
(ฉันทัส ทองช่วย)