ประวัติความเป็นมา
จากตำนานเมืองนครศรีธรรมราช (ต้นฉบับเดิมเป็นสมุดไทยซึ่งเป็นบุดขาวอักษรไทยย่อ) บ่งว่าเมื่อมหาศักราช ๑๕๘๘ ปีมะเมีย (ตรวจสอบได้ตรงกับ พ.ศ. ๒๒๐๙) ในแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (๒๑๙๙-๒๒๓๑) พระเจ้าอยู่หัวแห่งกรุงศรีอยุธยา ได้ประทานให้พระพนมวังและนางสะเดียงทอง พร้อมไพร่พลประมาณ ๗๕๐ คน ทั้งไทยและแขกมาสร้างเมืองนครดอนพระ และบำรุงพระมหาธาตุ และสร้างป่าเป็นนา ในส่วนที่เกี่ยวกับพระมหาธาตุนั้นกล่าวว่า เจ้าศรีราชาลูกพระพนมวังและนางสะเดียงทอง “เอาแก้วสำหรับยอดพระเจ้านั้นแลทองออกไป” ส่วนด้านธุระสร้างบ้านเมืองนั้นว่า “แลพระพนมวัง แลนางสะเดียงทองก็มาตั้งบ้านอยู่จงสระ อยู่นอกเมืองดอนพระ สร้างป่าเป็นนา สร้างนาทุ่งเอน สร้างนาท่าทอง สร้างนาไชยคราม สร้างนากะนอม สร้างนาสะเพียง สร้างนาตระชน... แลพระพนมวัง แลนางสะเดียงทอง มีลูก ๓ คน เจ้าศรีราชา ๑ เจ้าสนตรา ๑ เจ้ากุมาร ๑... แลเจ้าสนตราไสอินทราชา ขอเอาเป็นเมียตั้งบ้านแทบทะเลตระหนอม สร้างนาศรีชน สร้างนาสะเพียง แลกะนอม แลสร้างทั้งนั้น...”
จากตำนานดังกล่าวนี้ “กะนอม” และ “ตระหนอม” เป็นสถานที่อันเดียวกับ “ขนอม” ที่เป็นอยู่ในปัจจุบันเช่นเดียวกับ “ตระชน” และ “ศรีชน” คือ “สิชล” ในปัจจุบัน
อนึ่งในตำนานฉบับเดียวกัน บางที่เรียกเมือง “ตระหนอม” เป็น “กระหนอม”
ตำนานพระธาตุเมืองนครศรีธรรมราช (อยู่ในรวมเรื่องเมืองนครศรีธรรมราช) ซึ่งพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ทรงอธิบายไว้ในคราวพิมพ์ครั้งแรก (พ.ศ.๒๔๗๑) ว่า “สันนิษฐานว่าแต่งในแผ่นดินพระนารายณ์ ศักราชในที่สุดบอกปีในปลายแผ่นดินพระเจ้าปราสาททอง” ได้กล่าวถึงการบูรณะพระมหาธาตุเมืองนครศรีธรรมราชว่า “...รับสั่งให้นิมนต์ปเรียนทศศรีชาวหงษาวดี ซึ่งมาอยู่กรุงศรีอยุธยา มหาปเรียนออกมากับนายแวงจำพระบรรทูล... จึงนิมนต์พระมหาเถรสุทธิชาติพงษ์ รื้อเอา ญาติโยม มาแต่ขนอม นายผ่อง หัวพัน คุมไพร่ส่วย พันไกรพลดานมาสร้างวัดมังคุด” เหตุการณ์ที่กล่าวถึงนี้สอดคล้องกับจารึกบนลานทองที่หุ้มปลียอดพระมหาธาตุ ซึ่งเป็นจารึกที่แกนปลีใต้กลีบบัวหงาย อักษรขอมภาษาไทย ซึ่งก่องแก้ว วีระประจักษ์ อ่านได้ว่า “พุทธศักราชได้สองพันร้อยเก้าสิบ พระพรรษาเศษได้สี่วันเมื่อยอดพระเจ้าหัก วันจันทร์เดือนหกแรมสี่ค่ำปีมะเมีย เพลาชายแล้วสองยามสร้างตรลบหกสู่ยอดพระเจ้าหั้นแล เมื่อได้ทำการนั้นเดือนสิบวันศุกร์เพลาเช้าขึ้น ถึงสิบชั้นเป็นสุดเอยะ” อันนี้แสดงว่าเมื่อ พ.ศ.๒๑๙๐ ตรงกับรัชกาลพระเจ้าปราสาททอง ยอดพระมหาธาตุหักลง และได้ซ่อมหลังจากนั้นมาประมาณ ๔ เดือนจึงเสร็จ จึงแสดงว่า คำ ขนอม มีใช้มาตั้งแต่ประมาณ พ.ศ.๒๑๙๐ แล้ว และแสดงว่าเมืองขนอม หรือ ตระหนอม เป็นเมืองที่เจ้าสนตรา บุตรีพระพนมวัง พร้อมด้วยสามีของนาง คือ เจ้าอินทราชา เป็นผู้สร้างป่าเป็นนา และตั้งบ้านอยู่ที่นี่ในช่วงเวลาดังกล่าว
ทำเนียบข้าราชการนครศรีธรรมราช ครั้งรัชกาลที่ ๒ บ่งว่า “เมืองขนอมพเนียนเป็นที่พกหมาก” และบ่งว่า “ออกพระศรีราชสงครามรามภักดี ปลัดถือศักดินา ๓๐๐๐ ฝ่ายขวา... ได้รับพระราชทานกิจกระทงความและข้าวผูกกึ่งเจ้าเมือง และที่พกหมาก ตำบลพเนียนขนอม ขึ้นสำหรับที่ ๓ ตำบล…” และมี “เมืองไชยคีรีศรีสงคราม เมืองขนอม นา ๘๐๐” “หมื่นรณ รองที่ขนอม นา ๔๐๐” อันนี้แสดงว่าเมือง ขนอมเป็นที่พกหมาก ผู้ปกครองมีบรรดาศักดิ์เป็นเมือง ศักดินา ๘๐๐ แล้วยังอยู่ในความควบคุมของ ออกพระศรีราชาสงครามภักดี ปลัดเมือง จึงอาจเป็นได้อีกทางหนึ่งที่ คำว่า “ขนอม” หรือ “ตระหนอม” จะมีความสัมพันธ์กับคำ “ขนอน” (อากรขนอนตลาด) เพราะที่ พกหมากที่มีอยู่ในช่วงนั้น เช่น ที่เมือง บางคลี (ถลาง) ก็ดี ที่ปรามบุรี (ชะอวด) ก็ดี ก็เป็นเสมือนด่านคอยเก็บอากรขนอนตลาดด่านหนึ่ง
คำประกาศพิธีตรุศ ครั้งรัชกาลที่ ๔ กล่าวถึงเมืองสำคัญ ๆ ฝ่ายทักษิณ มีบ่งถึงเมือง “เวียงสระ ระบุ กุแหระ กระแดะ กระแหระ กระรอ ทรศักดิ์ ศรีชน พรหมดวง ม่วงง่าม บางงวน ขนอม พนม พนัง ตรังค...” แสดงว่าเมืองขนอม เป็นเมืองสำคัญเมืองหนึ่งของภาคใต้ คำประกาศเทวดาในพระราชพิธีตรุศ รัชกาลที่ ๕ ก็เอ่ยถึงนามเมืองบริเวณนี้ว่ามี “...นครศรีธรรมราช กะเหราะ กะนบพิตำ อลอง สีชล กลาย ขนอม เกาะสมุย พิเชียร พนัง...”
อำเภอขนอม เดิมเป็นตำบลขึ้นกับอำเภอสิชล ต่อมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๑ กระทรวงมหาดไทยได้แบ่งตำบลขนอมและตำบลท้องเนียน ซึ่งติดต่อกับอำเภอสิชลยากลำบาก และยกฐานะเป็นกิ่งอำเภอขนอม ตั้งที่ว่าการกิ่งอำเภออยู่ที่ปากน้ำขนอม หมู่ที่ ๑ ตำบลท้องเนียน ครั้นถึง พ.ศ. ๒๕๐๐ ได้ย้ายที่ทำการกิ่งอำเภอขนอมไปอยู่ที่หมู่ที่ ๓ ตำบลขนอม และใน พ.ศ. ๒๕๐๓ ได้ยกฐานะจากกิ่งอำเภอเป็น “อำเภอขนอม” มาจนถึงปัจจุบัน
สภาพทั่วไป
อำเภอขนอม ขึ้นกับจังหวัดนครศรีธรรมราช มีพื้นที่ประมาณ ๔๓๓.๙๒๖ ตารางกิโลเมตร ที่ว่าการอำเภอตั้งอยู่ทางทิศเหนือของจังหวัดนครศรีธรรมราช ห่างจากตัวจังหวัดประมาณ ๙๙ กิโลเมตร เป็นอำเภอซึ่งอยู่ตอนเหนือสุดของจังหวัด
อาณาเขต
ทิศเหนือ จดอ่าวไทย และอำเภอดอนสัก จังหวัดสุราษฎร์ธานี
ทิศใต้ จดอำเภอสิชล จังหวัดนครศรีธรรมราช
ทิศตะวันออกจดอ่าวไทย
ทิศตะวันตก จดอำเภอดอนสัก จังหวัดสุราษฎร์ธานี
อำเภอขนอมแบ่งเขตการปกครองเป็น ๓ ตำบล ๓๔ หมู่บ้าน มีเทศบาล ๑ แห่ง องค์การบริหารส่วนตำบล ๓ แห่ง ตำบลต่าง ๆ ในอำเภอขนอม ได้แก่ ตำบลขนอม ตำบลควนทอง และตำบลท้องเนียน
จำนวนประชากร ณ วันที่ ๓๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๕๔๙ อำเภอขนอมมีประชากรทั้งสิ้น ๒๖,๖๑๘ คน เป็นชาย ๑๓,๒๔๗ คน เป็นหญิง ๑๓,๓๗๑ คน ความหนาแน่นของประชากร ๖๑ คนต่อตารางกิโลเมตร
ลักษณะภูมิประเทศ สภาพทั่วไปถูกล้อมรอบด้วยภูเขา มีที่ราบชายฝั่งทะเลด้านตะวันออก ในเขตท้องที่ตำบลขนอม และที่ราบลุ่มฝั่งทะเลด้านทิศเหนือ อยู่ในเขตท้องที่ตำบลท้องเนียน เหมาะแก่การ ทำสวนมะพร้าว สวนผลไม้ และทำการประมง มีหาดทรายที่สวยงามเป็นที่พักผ่อน ส่วนตอนกลางเป็นที่ราบสูง อยู่ในเขตตำบลควนทอง สภาพดินเป็นดินแดงเหมาะแก่การทำสวนยางพารา สวนผลไม้และ สวนกาแฟ ส่วนด้านตะวันตก มีภูเขาเป็นแนวยาวจากทิศเหนือลงใต้ ติดต่อกับอำเภอดอนสัก จังหวัด สุราษฎร์ธานี เป็นพื้นที่ป่าไม้และภูเขา ประมาณ ๒๔๐,๒๐๕ ไร่ มีที่ราบเชิงเขา เหมาะแก่การทำสวนยางพารา สวนกาแฟ และสวนผลไม้
ภูมิอากาศของอำเภอขนอม มีลมมรสุมพัดผ่าน มีฝนตกชุกตลอดปี อากาศไม่ร้อนและ ไม่หนาวเกินไป มีฤดูกาล ๒ ฤดู คือ ฤดูฝน และฤดูร้อน ฝนตกชุกช่วงเดือนพฤศจิกายนและธันวาคม และฤดูร้อนค่อนข้างร้อนจัด ในระหว่างเดือนกุมภาพันธ์ถึงเดือนเมษายน
พื้นที่อำเภอขนอม เป็นจุดที่รัฐบาลกำหนดเป็นทางเลือกจุดหนึ่งเพื่อพัฒนาตามโครงการก่อสร้างทางสะพานเศรษฐกิจ เพื่อเชื่อมฝั่งทะเลอ่าวไทยกับฝั่งทะเลอันดามัน อันเป็นส่วนหนึ่งของโครงการพัฒนาพื้นที่ชายฝั่งทะเลภาคใต้ คือ โครงการ “เซาส์เทิร์นซีบอร์ด”
อาชีพหลักของประชากรอำเภอขนอม คือ ทำนา ทำสวนมะพร้าว ทำสวนยางพารา ทำสวนกาแฟ ทำการประมง มีฟาร์มเลี้ยงกุ้งกุลาดำ
อำเภอขนอม เป็นที่ตั้งโรงจักรไฟฟ้าพลังงานความร้อนที่ทันสมัย เป็นโรงจักรลอยน้ำ ๓ โรง เป็นอุตสาหกรรมบริการของรัฐที่ใหญ่ที่สุด โรงที่ ๑ และโรงที่ ๒ ก่อสร้างบนเรือขนส่งขนาดใหญ่ มีกำลังผลิตเครื่องละ ๗๕,๐๐๐ กิโลวัตต์ สามารถผลิตพลังงานไฟฟ้าได้เฉลี่ยประมาณปีละ ๑,๑๐๐ ล้านกิโลวัตต์/ชั่วโมง โดยใช้น้ำมันเตาหรือก๊าซธรรมชาติเป็นเชื้อเพลิง
เป็นที่ตั้งโรงงานแยกก๊าซธรรมชาติขนอม (หน่วยที่ ๔) ของการปิโตเลียมแห่งประเทศไทย (ปตท.) เป็นโครงการแยกก๊าซธรรมชาติแห่งแรกของภาคใต้ เพื่อส่งไปยังคลังก๊าซสุราษฎร์ธานีและสงขลา มีกำลังแยกสูงสุด ๒๓๐ ล้านลูกบาศก์ฟุต/วัน สามารถสนองความต้องการของภาคใต้ได้ ประมาณ ๑๔๐,๐๐๐ ตัน/ปี (เปิดใช้การเมื่อวันที่ ๑๒ กรกฎาคม ๒๕๓๙)
อำเภอขนอม เป็นที่ตั้งโรงงานโม่แร่ขนอมของบริษัทเหมืองแร่สัมพันธ์พานิช จำกัด สำหรับโม่แร่โดโลไมต์ เพื่อใช้ทำแก้วชนิดพิเศษ ตั้งอยู่ที่หมู่ที่ ๖ ตำบลควนทอง เมื่อบดสำเร็จแล้วจะส่งไปยังเมือง โกเบ ประเทศญี่ปุ่น
ขนอมมีอ่าวและเกาะแก่งที่สวยงาม เช่น อ่าวท้องเนียน อ่าวหลักขอ อ่าวเตล็ดนุ้ย อ่าวเตล็ดใหญ่ มีสิ่งมหัศจรรย์คือ บ่อน้ำจืดในทะเล ซึ่งเป็นบ่อน้ำจืดธรรมชาติอยู่ใต้ทะเล มีเขอผีหรือขื่อผีที่เกาะท่าไร่ เชื่อกันว่าหากผู้ใดได้นั่งเรือลอด “ช่องเขอผี” แล้วจะประสบโชค
อำเภอขนอม มีถ้ำที่สวยงามหลายถ้ำ เช่น ถ้ำเขาวังทอง ถ้ำเขากรด ถ้ำเขาพระ โดยเฉพาะถ้ำเขาวังทอง มีหินงอกหินย้อยที่สวยงาม พื้นถ้ำมีหินรูปแปลกตาสวยงามปูลาดเต็มพื้นถ้ำ ผนังถ้ำมีรูปต่าง ๆ ที่สวยงามตามธรรมชาติ ซึ่งหาดูที่อื่นได้ยาก แหล่งธรรมชาติที่น่าท่องเที่ยวอื่น ๆ เช่น น้ำตกธารทอง น้ำตกหินลาด น้ำตกเสม็ดชุน และน้ำตกท่าน้อย มีหาดทรายขาว และน้ำทะเลชายหาดใสสะอาด เช่น หาดในเพลา หาดท้องหยี หาดท้องยาง หาดหน้าด่าน และหาดในเปร็ต ยังมีเกาะต่าง ๆ ที่ตั้งอยู่ในอุทยานแห่งชาติหาดขนอมหมู่เกาะทะเลใต้ เช่น เกาะวัง เกาะวังใน เกาะนอก เกาะแดน เกาะราบ เกาะท่าไร่ เกาะผี
สถานที่ท่องเที่ยวอื่น ๆ ได้แก่
สถานีพัฒนาและอนุรักษ์พันธุ์สัตว์ป่าเขาพลายดำ ซึ่งมีสัตว์มากมาย เช่น กวาง กระจง และนกนานาชนิด
วัดกระดังงา ภายในอุโบสถมีภาพเขียนพุทธประวัติ พระประธาน เป็นพระพุทธรูปสมัยอยุธยาประดิษฐานอยู่ภายใน และมีโบราณวัตถุที่น่าสนใจอีกมากมาย
วัดธาตุธารามหรือวัดเขาธาตุ มีเจดีย์ปะการังประดิษฐานอยู่บนเขาธาตุ ซึ่งสร้างด้วยหินปะการังทั้งองค์ องค์เจดีย์เป็นทรงโอคว่ำ เส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ ๕ เมตร รอบ ๆ เจดีย์มีพระพุทธรูปแกะสลักหินทรายแดงประดิษฐานอยู่
เมืองขนอม ได้ชี่อว่า “เป็นเมืองที่อยู่ในอ้อมกอดแห่งขุนเขาและเกาะแก่งของทะเล”
ผลิตภัณฑ์ส่งเสริมในอำเภอที่สำคัญ ได้แก่ ผลิตภัณฑ์กะปิกลุ่มเกษตรกรแม่บ้านในเพลา ผลิตภัณฑ์น้ำปลากลุ่มเกษตรกรอ่าวหม่อมวัง
อำเภอขนอมมีคำขวัญว่า “ขนอมพร้อมมูล เทิดทูลคุณธรรม ถ้ำสวย รวยชายหาด น้ำตกหินลาด พระธาตุปะการัง ป่าเขาชายทะเล คือเสน่ห์ของขนอม”
